2019.07.29

Nie ma czasu do stracenia, czyli metafory w naszym życiu

Warto uświadomić naszym uczniom, że metafora jest takim tropem stylistycznym, który towarzyszy nam nieustannie – dzięki niej nie tylko opisujemy otaczający nas świat, lecz także myślimy o nim.

Ostatnio pisałem o metaforze. Jednakże w gruncie rzeczy był to tekst o metaforze poetyckiej – oryginalnej, indywidualnej i niepowtarzalnej. Czy metafora jest tropem charakterystycznym tylko dla poezji i prozy artystycznej? Czy – jako taka – jest zjawiskiem spotykanym tylko w literaturze? A może metafora jest nam o wiele bliższa niż sądzimy? Może używamy jej, opisując codzienne zdarzenia – nasze myśli, uczucia, prozaiczne czynności i banalne wydarzenia?

Przecież nieustannie mówimy o „biegu wydarzeń”, robimy „rachunek sumienia”, zastanawiamy się nad „źródłem dochodów” i toczymy „gorące spory”. Co więcej, „zgłębiamy różne tematy” i „ogarniamy problemy”, „podsuwamy sobie pomysły”, „ubieramy nasze myśli w słowa”, czasem „nasze słowa są puste” i „rzucamy je na wiatr”, a czasem – „słowa trafiają do nas”, bo „zawierają duży ładunek myśli”. Podobnie jest z czasem, gdyż: „inwestujemy swój czas”, „oszczędzamy go”, zdarza się, że „brakuje nam czasu”, „dziękujemy za poświęcony czas”, ponieważ coś „było warte zachodu”. A kłótnie? Nieustająco „toczymy spory” i „bronimy swoich racji”, „wysuwając najcięższe argumenty”.

Zwroty te towarzyszą nam zawsze, posługujemy się nimi bez przerwy. A przecież są to metafory. Innymi słowy, metafory stanowią nieodłączny element naszego życia – i naszego sposobu wyrażania się. Jak zauważają George Lakoff i Mark Johnson w książce o wiele mówiącym tytule Metafory w naszym życiu – „Dla większości ludzi metafora jest środkiem wyobraźni poetyckiej i ozdobą retoryczną, a więc czymś niezwykłym, co w języku codziennym się nie pojawia. (…) My zaś, przeciwnie, odkrywamy obecność metafory w życiu codziennym, nie tylko w języku, lecz też w myślach i czynach. System pojęć, którymi się zwykle posługujemy, by myśleć i działać, jest w swej istocie metaforyczny”.

Warto więc uświadomić naszym uczniom, że metafora jest takim tropem stylistycznym, który towarzyszy nam nieustannie – dzięki niej nie tylko opisujemy otaczający nas świat, lecz także myślimy o nim. Tym właśnie różni się metafora poetycka od metafory potocznej, zwanej też językową, to znaczy – stopniem skonwencjonalizowania. Są one „wielokroć powtarzanymi, utartymi w obyczaju językowym zestawieniami słownymi; ichznaczenia zostały na tyle przyswojone, że rozumiane są automatycznie” (Słownik terminów literackich).

Najpopularniejsza jest tu chyba personifikacja. Z jednej strony wielokrotnie czytamy w wypracowaniach uczniowskich takie sformułowania: „Utwór przedstawia…”, „Tekst mówi o…”, „Wiersz przedstawia…”. Wszystko to są personifikacje. Z drugiej strony w życiu codziennym posługujemy się następującymi zwrotami: „Ta teoria wszystko mi wyjaśniła”, „Ten fakt przemawia do mnie”, „Życie mnie oszukało” czy „Religia zabrania mu pić alkohol”. To również są personifikacje.

Jak działa metafora językowa? Jej ukonstytuowanie przebiega w dwóch etapach. Najpierw pojawia się oryginalny zwrot metaforyczny. Na przykład „źródło dochodów”. Pierwszy człon – „źródło” –to coś, co daje nam wodę, czyli życie. „Dochody” są zaś powiązane z kwestiami finansowymi i materialnymi. Zatem „źródło dochodów” gwarantuje nam przetrwanie, ponieważ pieniądze są w dzisiejszych czasach niezbędne, by przeżyć. Później – w drugim etapie – metafora ta wchodzi do języka potocznego, bo jest wielokrotnie powtarzana. Wówczas zapominamy o jej (metaforycznym) pochodzeniu i staje się powszechnie używana.

Na koniec proponuję więc proste ćwiczenie. Można wziąć dowolny artykuł – popularnonaukowy lub publicystyczny – i poprosić uczniów o zaznaczenie metafor językowych. Okaże się, że jest ich wiele. Nie ma więc „czasu do stracenia”, bo trzeba „powołać metaforę do życia”.

dr Mateusz Skucha
pracownik Wydziału Polonistyki UJ,
doświadczony nauczyciel licealny i egzaminator maturalny

Nie ma czasu do stracenia, czyli metafory w naszym życiu

Zobacz więcej naszych artykułów

Motyw młodości w literaturze – przykłady, możliwe ujęcia, znaczenia

Nie tylko Pan Tadeusz. Dwór w literaturze polskiej – przemiany motywu

Zobacz więcej naszych artykułów

Motyw młodości w literaturze – przykłady, możliwe ujęcia, znaczenia

Nie tylko Pan Tadeusz. Dwór w literaturze polskiej – przemiany motywu

Logowanie

Nowe konto

Podaj swój e-mail, aby przypomnieć hasło