2019.01.15

Między Wenus z Milo a Ubogim rybakiem, czyli doktor Judym w szponach ekfrazy

Słownik terminów literackich definiuje ekfrazę krótko: „utwór poetycki będący opisem dzieła malarskiego, rzeźby lub budowli”…

„W zakątku tworzącym jakby niewielką izbę, oświetloną jednym oknem, stoi na niewysokim piedestale tors białej Afrodyty. (…) Głowa jej zwrócona była w jego [tj. Judyma] stronę i martwe oczy zdawały się patrzeć. Schylone czoło wynurzało się z mroku i, jakby dla obaczenia czegoś, brwi się zsunęły. Judym przyglądał się jej nawzajem i wtedy dopiero ujrzał małą, niewidoczną fałdę między brwiami, która sprawia, że ta głowa, że ta bryła kamienna w istocie – myśli. (…) Jeszcze z białego czoła bogini nie zdążyła odejść mądra o tym zaduma, a już wielka radość dziewicza pachnie z jej ust rozmarzonych. W uśmiechu ich zamyka się wyraz uwielbienia. Dla miłości szczęśliwej”.

„Tak, pamiętał… Chudy człowiek, a właściwie nie człowiek, lecz antropoid z przedmieścia wielkiej stolicy, obrosły kłakami, w koszuli, która się na nim ze starości rozlazła, w portkach wiszących na spiczastych kościach bioder, stał znowu przed nim ze swą podrywką zanurzoną w wodę. Oczy jego spoczywają niby to na pałąkach trzymających siatkę, a jednak widzą każdego człowieka, który przechodzi. Nie szukają współczucia, którego nie ma. Ani się żalą, ani płaczą. „Oto jest pożytek wasz ze wszystkich sił moich, z ducha mojego…” – mówią doły jego oczu zapadłych. Stoi tam ten wyobraziciel kultury świata, przerażający produkt ludzkości”.

To oczywiście cytaty z pierwszego rodziału Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego. Chciałem je tylko przypomnieć, dlatego dokonałem skrótów. Przecież wszyscy je znamy, wszyscy komentujemy, wszyscy interpretujemy. Wskazujemy też ich symboliczny wymiar. Wenus z Milo oznacza w powieści miłość szczęśliwą i spełnioną, a Rybak Puvis de Chavannes’a – biedotę i chęć niesienia pomocy najuboższym. Nie wszyscy jednak, omawiając te fragmenty, wspominamy, że są to bodaj najsłynniejsze przykłady ekfrazy w literaturze polskiej.

Słownik terminów literackich definiuje ekfrazę krótko: „utwór poetycki będący opisem dzieła malarskiego, rzeźby lub budowli”. Jednakże sprawa jest o wiele bardziej skomplikowana. Przede wszystkim dlatego, że ekfraza to nie tylko utwór poetycki, lecz także prozatorski lub dramatyczny. Poza tym może być ona samodzielnym, osobnym tekstem lub fragmentem większej całości. Co więcej, da się wyróżnić ekfrazę artystyczną (literacką) lub naukową (interpretacyjną albo filozoficzną). Istnieje też wiele odmian ekfrazy. Według najpopularniejszego podziału wyróżniamy ekfrazę opisową oraz ekfrazę narracyjną. Pierwsza to po prostu – mniej lub bardziej szczegółowy – opis danego obrazu, rzeźby, budowli lub dzieła muzycznego. Zazwyczaj opis ten jest bardzo poetycki i wykorzystuje wiele środków stylistycznych, aby jak najwierniej przedstawić dany artefakt. Drugi typ to pewna opowieść związana z opisywanym dziełem artystycznym. Może to być historia powstania tego dzieła lub wymyślona opowieść, dla której dzieło stanowi ilustrację. Nie wolno przy tym zapominać, że najważniejszy jest jednak przedmiot opisu. Przykładem pierwszej odmiany ekfrazy są chodziażby zacytowane wyżej fragmenty powieści Żeromskiego, drugiej zaś – opis koncertu Brahmsa wykonywanego przez Różę Żabczyńską, bohaterkę Cudzoziemki Marii Kuncewiczowej.

Trzeba jeszcze dodać, że ekfraza wiąże się z przekładem intersemiotycznym, to znaczy poeta lub pisarz przekłada dzieło wizualne (malarskie bądź przestrzenne) albo muzyczne na tekst językowy. Dlatego należy zwracać uwagę na to, jak dana ekfraza jest skonstruowana, za pomocą jakich słów autor próbuje uobecnić czy też zwizualizować opisywane dzieło, jakie elemety jego wyglądu akcentuje, i w końcu – po co to robi (czyli: jaką funkcję pełni ten opis).

Dlaczego warto wprowadzić pojęcie ekfrazy i jego zastosowanie na lekcjach języka polskiego? Powodów jest przynajmniej kilka. Po pierwsze, pogłębia to rozumienie, a zatem interpretację utworów literackich. Po drugie, uczeń może wylosować na maturze ustnej wiersz będący ekfrazą (chociażby Notre-Dame Przybosia czy Ikar Grochowiaka) lub tekst kultury (reprodukcję obrazu, zdjęcie rzeźby lub budowli). Sam będzie wówczas musiał stworzyć własną ekfrazę – tym razem naukową, a nie poetycką.

Zresztą, lekcje z wykorzystaniem ekfrazy mogą okazać się naprawdę interesujące i inspirujące. Wierszy tego typu jest bardzo wiele. Doskonale sprawdza się twórczość Stanisława Grochowiaka (Płonąca żyrafa, Bilard, Lekcja anatomii Rembradta czy Ikar) oraz Wisławy Szymborskiej (Kobiety Rubensa albo Dwie małpy Bruegla). Można na przykład na początku takiej lekcji zaprezentować uczniom dany obraz, a następnie poprosić ich o napisanie ekfrazy naukowej (analitycznej). Będzie to ciekawy wstęp do interpretacji wybranego wiersza. Można też przeprowadzić interpretację porównawczą dwóch ekfraz (np. Widok Delft Adama Czerniawskiego i Adama Zagajewskiego). Bezcenne okazują się także wiersze Juliana Przybosia o francuskich katedrach, zestawione z wybranym esejem Zbigniewa Herberta. Zachęcam również do czytania z uczniami ekfraz krytycznych i filozoficznych, które stanowią idealne wzory interpretacji obrazów (np. eseje Herberta o mistrzach holenderskich).

Na koniec chciałbym wspomnieć o książce Adama Dziadka Obrazy i wiersze, która stanowi bezcenne źródło wiedzy teoretycznej na temat ekfrazy, a jednocześnie jest zbiorem znakomitych interpretacji wierszy-ekfraz. Pozycja ta niewątpliwie wzbogaca warsztat pracy każdego polonisty.

Między Wenus z Milo a Ubogim rybakiem, czyli doktor Judym w szponach ekfrazy

Zobacz więcej naszych artykułów

Motyw młodości w literaturze – przykłady, możliwe ujęcia, znaczenia

Nie tylko Pan Tadeusz. Dwór w literaturze polskiej – przemiany motywu

Zobacz więcej naszych artykułów

Motyw młodości w literaturze – przykłady, możliwe ujęcia, znaczenia

Nie tylko Pan Tadeusz. Dwór w literaturze polskiej – przemiany motywu

Logowanie

Nowe konto

Podaj swój e-mail, aby przypomnieć hasło