2019.04.28

List – reaktywacja, czyli o pożytkach z epistolografii

„Listy – to więcej niż wspomnienia; […] to przeszłość taka, jak była, zatrzymana i wiecznie żywa” (Aleksander Hercen). Cytat otwierający niniejszy tekst silnie akcentuje konstytutywne cechy listu jako gatunku należącego do arystokracji autobiografii – obok eseju, dziennika, pamiętnika, wspomnień. Czytany po latach, pojedynczy bądź stanowiący jeden z elementów bloku korespondencji, stanowi zamrożony na zawsze w danej formie wycinek czyjegoś życia, jest świadectwem przekonań, działań, emocji. Niczym owad zatopiony w bursztynie trwa niezmienny, łącząc teraźniejszość aktu pisania z teraźniejszością odczytywania, przeszłość relacjonowanych zdarzeń z przeszłością, jaką zamyka w sobie list odszyfrowywany nieraz po znacznym upływie czasu, przyszłość jaką nierzadko projektowały listy (tu należy pamiętać o ich performatywnej mocy, polegającej na wywoływaniu określonych zmian w rzeczywistości pozatekstowej, ustanawianiu nowych porządków, sankcjonowaniu stanów nieistniejących przed wypowiedzeniem konkretnych słów czy formuł językowych.

Oczywistym jest, że list przez tysiąclecia pełnił głównie funkcje użytkowe, miał niwelować dystans przestrzenny dzielący nadawcę i adresata (notabene obecność domniemywana lub wirtualna jest warunkiem koniecznym do zaistnienia listu, którego lapidarną i celną definicję stworzył Kazimierz Wyka: „Dziennik – to JA, list – to TY”, przypominając o konstytutywnym dla korespondencji jako takiej aspekcie komunikacyjnym). Długo też, o czym przypominała Stefania Skwarczyńska, autorka jedynej do tej pory monografii listu (wydanej po raz pierwszy w 1937 Teorii listu, wznowionej w roku 2006), list nie wychodził poza ścisłe ramy literatury stosowanej, potrzebnej jako narzędzie wymiany myśli, poglądów, poleceń, ale pozbawionej walorów literackich. Jednakowoż, wraz z upływem czasu, korespondencja stopniowo przestawała być li tylko poręcznym narzędziem komunikacji, zamieniając się w dokumenty pilnie rejestrujące oddźwięki stylów poszczególnych epok literackich. Zwłaszcza wieki XVII, XVIII i XIX były przychylne tej coraz bardziej usamodzielniającej się formie literackiej, która w romantyzmie znalazła wiele interesujących realizacji w postaci mieniącego się wieloma odcieniami listu-wyznania, nierzadko zbliżającego się stylem do narracji diarystycznej. Tak ceniona przez wieki klasyczna poetyka listów (ale i listowniki, stanowiące zbiory gotowych już listów na sporą liczbę okazji), ustąpiła swobodnej, intymnej opowieści, nierzadko będącej wyrazem życiowych dramatów (choćby korespondencja Zygmunta Krasińskiego, Cypriana Kamila Norwida, Narcyzy Żmichowskiej, Stanisława Brzozowskiego, Stanisławy Przybyszewskiej). Publikowane również współcześnie zbiory korespondencji np. Anny i Jarosława Iwaszkiewiczów, listy Jana Błońskiego i Sławomira Mrożka, listy Czesława Miłosza i Jarosława Iwaszkiewicza, dziś czytane są jako niezamierzone, acz fascynujące opowieści epistolarne, stanowiące nie tylko świetne uzupełnienie historii literatury, odsłaniające tajniki warsztatów literackich i krytycznych, ilustrujące przemiany światopoglądowe, zarówno na planie indywidualnym, jak i zbiorowym. Przede wszystkim są jednak rozpisanym na poszczególne listy, dramatem epistolarnym, którego dynamikę wyznacza intensywność kontaktów między korespondentami. Warto i dziś o tym pamiętać, w dobie, gdy „tradycyjny, papierowy” list jest intensywnie wypierany przez korespondencję elektroniczną, wprawdzie zachowującą podstawowe wyznaczniki listu sensu stricto, lecz tracącą wyjątkowość dzięki swojej „pozamaterialności”. Ciąg liter na ekranie nie jest materialny jak zapisana kartka.

Stefania Skwarczyńska m.in. tak pisała o liście jako najmniejszej jednostce epistolarnego dyskursu: „List jest cząstką życia. Powstaje na płaszczyźnie życia, w bezpośrednim z nim związku”. Nie można pomijać tego aspektu, szczególnie podczas lektury zbiorów korespondencji. Przypomina on nam, potencjalnym czytelnikom, że w pewnej mierze jesteśmy nieproszonymi gośćmi w przestrzeni epistolarnej powstałej z zestawienia wielu listów (tu też należy podkreślić, że decyzje edytorów i redaktorów mają niebagatelne znaczenie. Które z listów opublikować, a które pominąć? Czy zachować układ chronologiczny? A może lepszy będzie tematyczny? Lub „po adrestach”?), adresowanych przecież nie do nas, nierzadko zawierających wręcz intymne zwierzenia, poufne informacje. Z drugiej jednak strony, wartość listów dla historyków literatury, historyków sztuki, socjologów, psychologów, antropologów i etnologów jest nie do przecenienia, właśnie ze względu na splot epistolografii i egzystencji – tekstu i życia. Pożytki z epistolografii wypływają również dla czytelników, ponieważ przypominają o sile sprawczej słowa, jak również podkreślają znaczenie dialogu, słownego kontaktu z drugim człowiekiem.

Lucyna Marzec w internetowym „Forum poetyki” napisała hasło „List”, odpowiadając na rodzące się dziś pytania dotyczące korespondencji, wśród których niezwykle ważna jest także indagacja o swoiste oczekiwania żywione przez listy wobec ich potencjalnych badaczy. W podsumowaniu stwierdziła: „Pragną wielokrotnej lektury, dążą do swego ocalenia, przechowania i upublicznienia (mimo żądań nadawców o ich zniszczenie), w swych czytelnikach (korespondentach i szerszej publice) chcą rozniecić emocje i pozostawić ślad (wywołać efekt) »życia«. Pragną zachwiać stabilnym poczuciem obecności/nieobecności, podziałami na sztukę (literaturę) i praktykę codzienną”. Stąd też konieczna, efektywna i ze wszech miar pożądana jest reaktywacja listu – i jako praktyki komunikacyjnej, i jako praktyki literackiej, czy po prostu jako kolejnego tekstu do czytania. Są one przecież tożsame z głównym budulcem listu, czyli z życiem, o którego dialogicznej i werbalnej naturze tak często zapominamy. List bowiem wyrasta z paradoksu – „nie ma cię, a przecież jesteś”. Wobec nieobecności drugiej osoby, pisząc, przywołuję jej obecność. Słowem: list jest wyrazem pragnienia obecności i bliskości drugiego człowieka.

List – reaktywacja, czyli o pożytkach z epistolografii

Zobacz więcej naszych artykułów

Motyw młodości w literaturze – przykłady, możliwe ujęcia, znaczenia

Nie tylko Pan Tadeusz. Dwór w literaturze polskiej – przemiany motywu

Zobacz więcej naszych artykułów

Motyw młodości w literaturze – przykłady, możliwe ujęcia, znaczenia

Nie tylko Pan Tadeusz. Dwór w literaturze polskiej – przemiany motywu

Logowanie

Nowe konto

Podaj swój e-mail, aby przypomnieć hasło