2019.07.30

Jak ugryźć stylistykę, albo o pożytkach z jazdy autobusem

Stylistyka to – obok genologii, wersologii i kompozycji – jeden z działów poetyki opisowej. Jak podaje Słownik terminów literackich, zajmuje się ona „opisem, typologią i wyjaśnianiem sposobów ekspresji językowej”. Najważniejszą kategorią jest tu oczywiście styl, czyli „sposób ukształtowania wypowiedzi polegający na określonym wyborze, interpretacji i konstrukcji materiału językowego – ze względu na cel przyświecający mówiącemu”. Najogólniej rzecz ujmując, styl dzielimy na artystyczny (m.in. styl autora, dzieła literackiego i epoki) i funkcjonalny (styl publicystyczny, popularnonaukowy, naukowy, urzędowy, potoczny itp.). Godna polecenia jest tu interesująca książka Style współczesnej polszczyzny. Przewodnik po stylistyce polskiej pod redakcją Ewy Malinowskiej, Jolanty Nocoń i Urszuli Żydek-Bednarczuk (Kraków 2013), w której można znaleźć opisy większości stylów polszczyzny oraz inspirujące ćwiczenia.

W powszechnej opinii stylistyka kojarzy się z nauką środków stylistycznych. Wiedza z tego zakresu jest, rzecz jasna, bardzo ważna. Nie można jednak zapominać, że nie chodzi tutaj o samo wskazywanie – nawet najbardziej wyszukanych – środków, ale przede wszystkim – o interpretowanie ich funkcji. Na przykład: Mikołaj Sęp-Szarzyński stosuje wiele oksymoronów, antytez i paradoksów, ponieważ środki te są poniekąd „wyzwaniem dla zdrowego rozsądku”, zawierają w sobie sprzeczność, a właśnie taki był człowiek baroku – „wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”. Albo: Miron Białoszewski w Pamiętniku z powstania warszawskiego zastosował wiele anakolutów (celowych błędów w zdaniach), by uzyskać efekt mowy potocznej, a tym samym oddać dramatyzm tamtych dni. Wskazywanie funkcji środków stylistycznych jest niezbędnym warunkiem dobrej interpretacji, ale to jedno z najtrudniejszych zadań dla uczniów, bo nie ma uniwersalnego schematu, który pokazywałby, jak dany środek zmienia znaczenie tekstu. Podczas omawiania baroku można jako ćwiczenie zadać uczniom napisanie e-maila do przyjaciela / przyjaciółki (na dowolny temat), w którym użyją 15 różnych środków stylistycznych (ich wybór w literaturze barokowej jest ogromny). Będzie to dla uczniów z jednej strony dobra zabawa, z drugiej – okazja do wzbogacenia wiedzy z zakresu stylistyki. Jest to niezwykle istotne, ponieważ na ustnej maturze z języka polskiego taka wiedza okazuje się niezbędna (pojawiają się bowiem następujące polecenia: „Jakie środki artystycznego wyrazu służą wzmocnieniu funkcji ekspresywnej w załączonym tekście”).

Jednakże stylistyka to nie tylko wiedza o środkach stylistycznych, bo – jak już zostało powiedziane – dotyczy ona sposobu ukształtowania wypowiedzi w ogóle. Dlatego też na maturze ustnej zdarzają się takie polecenia: „W jaki sposób sytuacja komunikacyjna wpływa na językowe ukształtowanie tekstu?” albo: „W jaki sposób język reklamy / język internetu wpływa na postrzeganie świata?”. Warto więc poświęcić stylistyce kilka lekcji. I wcale nie muszą to być lekcje nudne. Proponuję na przykład takie ćwiczenie: dzielimy uczniów na kilka grup (maksymalnie po 4 osoby) i każdej grupie dajemy po jednej karteczce z nazwą przedstawiciela jakiejś grupy społecznej lub zawodowej (np. policjant, gospodyni domowa, ksiądz, komentator sportowy, poeta, dresiarz itp.). Następnie opowiadamy uczniom krótką historię: „Był upalny dzień. Jechałem autobusem w samo południe. Był potworny ścisk. Nagle do pojazdu wsiadł mężczyzna w kapeluszu na głowie i zaczął się rozpychać. Po przejechaniu kilka przystanków wysiadł. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdybym nie spotkał go kilka godzin później w centrum miasta”. Zadanie uczniów polega na opisaniu tej sytuacji w taki sposób, jak zrobiłaby to wylosowana przez nich osoba. Ważne, by grupy nie wiedziały, jakie osoby zostały wylosowane przez kolegów i koleżanki z innych grup, ponieważ po odczytaniu przez daną grupę tekstu, pozostali uczniowie będą musieli odgadnąć, kto to mówi. Po każdej wypowiedzi komentujemy, co zadecydowało, że można było – raczej bez problemu – wskazać, kim jest mówiąca osoba. Na koniec warto wspomnieć uczniom o książce pt. Ćwiczenia stylistyczne Raymonda Queneau (czytaj: emą keno), w której autor opowiedział o incydencie w autobusie na 99 sposobów i odczytać wybrane z nich. Całość zajmuje jedną lekcję, jest przy tym dużo zabawy, a uczniowie wynoszą z tych zajęć wiedzę, do czego przydaje się stylistyka w praktyce.

Po takiej lekcji można też poprosić uczniów, aby w domu napisali Inwokację z Pana Tadeusza Mickiewicza w stylu rap (z zastrzeżeniem, że nie wolno stosować wulgaryzmów). Efekty mogą być zaskakujące, dlatego ten krótki artykuł kończę taką właśnie przeróbką autorstwa jednej z moich studentek:

„Litwo, miejscówo moja! Ty jesteś jak zdrowie,
Ile ci respektu trzeba, ten tylko obczai,
Kto cię stracił. Dziś fajność full wypaśną twoją
Obcinam i przewijam, boś już nie jest moją”.

dr Mateusz Skucha
pracownik Wydziału Polonistyki UJ,
doświadczony nauczyciel licealny i egzaminator maturalny

Jak ugryźć stylistykę, albo o pożytkach z jazdy autobusem

Zobacz więcej naszych artykułów

Motyw młodości w literaturze – przykłady, możliwe ujęcia, znaczenia

Nie tylko Pan Tadeusz. Dwór w literaturze polskiej – przemiany motywu

Zobacz więcej naszych artykułów

Motyw młodości w literaturze – przykłady, możliwe ujęcia, znaczenia

Nie tylko Pan Tadeusz. Dwór w literaturze polskiej – przemiany motywu

Logowanie

Nowe konto

Podaj swój e-mail, aby przypomnieć hasło