2019.04.15

Co ma wspólnego jeż z księżycem, albo o metaforze

Metafora należy do najpopularniejszych i najczęściej spotykanych środków stylistycznych, a właściwie – do tropów semantycznych, czyli takich zabiegów, które zmieniają znaczenie.

Metafora należy do najpopularniejszych i najczęściej spotykanych środków stylistycznych, a właściwie – do tropów semantycznych, czyli takich zabiegów, które zmieniają znaczenie. Chodzi w niej zatem o znaczenie niedosłowne – przenośne (słowo metafora wywodzi się z greckiego czasownika przenosić). Ale metafora jest też stosukowo trudna do wytłumaczenia – zwłaszcza uczniom. Definicja słownikowa mówi, że jest to „wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów”. Definicja ta jest jednak enigmatyczna i niewiele mówi o naturze metafory. Dlatego też wyjaśnianie tego pojęcia można rozpocząć od narysowania na tablicy łapy niedźwiedzia. Jeśli zobaczymy taki ślad na śniegu, nie jest dla nas ważny sam w sobie, bo istotne staje się to, do czego on odsyła, czyli do niedźwiedzia: ŁAPA → NIEDŹWIEDŹ. Łapa odbita na śniegu jest dla nas tropem. Podobnie działa metafora. Słowa, z jakich się składa, nie są ważne same w sobie, ale właśnie – ze względu na to, do czego odsyłają.

Istnieje wiele różnych teorii metafory. Najpopularniejsze jest ujęcie zaproponowane przez Maxa Blacka. Wyróżnił on trzy główne odmiany metafory:

Porównaniowa teoria metafory – metafora jest tu rozumiana po prostu jako skrócone porównanie (np. bez słowa jak). Klasyczne porównanie brzmi: „Jej oczy są jak gwiazdy”. Natomiast jeśli chcemy stworzyć z tego wyrażenia metaforę, powiemy: „Jej gwiazdy oczu”.
Substytucyjna teoria metafory – już Arystoteles pisał, że „metafora jest to przeniesienie nazwy jednej rzeczy na drugą”. Najprościej rzecz ujmując, chodzi tu o podstawienie (zamienienie) jednego wyrazu na drugi. Dlatego też wolę stosować tu nazwę krzyżowa teoria metafory, którą można wyjaśnić na podstawie prostego schematu:
Dionizos → kielich
Ares → tarcza
Atrybutem boga Dionizosa był kielich, a Aresa – tarcza. Jeśli powiemy „kielich Dionizosa” lub „tarcza Aresa” – będzie to znaczenie dosłowne. Ale jeżeli dwa przytoczone wyrażenia połączymy „na krzyż” i zbudujemy dwa nowe wyrażenia, to otrzymamy znaczenie metaforyczne. Czyli: chcąc metaforycznie określić kielich, powiemy „tarcza Dionizosa”, a tarcza będzie „kielichem Aresa”.

Interakcyjna teoria metafory – najpopularniejsza, ale też – najbardziej skomplikowana. Zakłada ona współpracę sensów między słowami, czyli współoddziaływanie dwóch przynajmniej dziedzin na zasadzie rozmaitych skojarzeń. Dobrym przykładem mogą tu być listy Abelarda do Heloizy. W jednym z nich mężczyzna tak pisze o emocjach: „Zechciej sporządzić rachunek”, „Policz nasze troski”, „Zmierz niepewności nasze, dodaj lęk”, „Podsumuj wszystko – zobacz, ile ważą”. Połączone tu zostają dwie dziedziny: sfera uczuć (troski, niepewności, lęk itd.) oraz matematyka (rachunek, policz, zmierz, dodaj, podsumuj itp.). W wyniku tego połączenia otrzymujemy metaforyczny sposób mówienia o miłości. W gruncie rzeczy bowiem Abelard próbuje racjonalizować swoje uczucie.

Teoria interakcyjna jest trudna do wyjaśnienia. W tym celu można zapytać uczniów o podobieństwa i różnice między księżycem i jeżem. Powstanie wówczas taki schemat:

KSIĘŻYC		JEŻ
podobieństwa:
	– wychodzą w nocy – zmieniają kształt
różnice:
– srebrny – świeci		– kolczasty – zasypia na zimę

W wyniku „spotkania” księżyca i jeża (czyli ich interakcji) otrzymujemy nowe jakości (nowe byty) – właśnie metaforyczne. Jeż nabiera cech księżyca, a księżyc – jeża. Dlatego też można powiedzieć metaforycznie o księżycu: „srebrny jeż”, a o jeżu – „kolczasty księżyc”.

Znakomitym przykładem, w którym została wyjaśniona zasada działania metafory, jest wiersz Bolesława Leśmiana pt. Przemiany. W pierwszych trzech strofach jest mowa o takich „spotkaniach” dwóch bytów: chabrów i „oczów” sarny, maków i koguta oraz jęczmienia i jeża. Rezultatem tych interakcji są tytułowe przemiany: oczy sarny „chciwie zaglądały w świat po chabrowemu”, mak „piał w mrok, rozdzierając dziób”, a jęczmień „biegł, kłując po drodze ziół niskie zapory”. Metafora jest więc takim środkiem stylistycznym, który wyraża nie tylko znaczenie przenośne, lecz także wielkie, poetyckie przemiany w świecie.

dr Mateusz Skucha
pracownik Wydziału Polonistyki UJ,
doświadczony nauczyciel licealny i egzaminator maturalny

Co ma wspólnego jeż z księżycem, albo o metaforze

Zobacz więcej naszych artykułów

Motyw młodości w literaturze – przykłady, możliwe ujęcia, znaczenia

Nie tylko Pan Tadeusz. Dwór w literaturze polskiej – przemiany motywu

Zobacz więcej naszych artykułów

Motyw młodości w literaturze – przykłady, możliwe ujęcia, znaczenia

Nie tylko Pan Tadeusz. Dwór w literaturze polskiej – przemiany motywu

Logowanie

Nowe konto

Podaj swój e-mail, aby przypomnieć hasło