2019.07.31

Nie tylko Pan Tadeusz. Dwór w literaturze polskiej – przemiany motywu

Dwór szlachecki, którego tradycje sięgają epoki renesansu, nierzadko pojawiał się na kartach literatury polskiej, jednakże – można postawić taką tezę – to wiek XIX przyniósł mu szczególną, by, tak rzec, popularność, gdy przekształcił malowniczy motyw literacki, wyrastający z tak ważnej dla narodowej tożsamości kultury ziemiańskiej, w niezwykle złożony tekst kultury. Co to znaczy? By bliżej przyjrzeć się temu zagadnieniu, warto najpierw, choć w przybliżeniu zdefiniować, co kryje się pod pojęciem tekstu kultury. Rzeczowym jego omówieniem jest artykuł Małgorzaty Rygielskiej¹ – autorka przypomina w nim, by, jeśli traktuje się konkretne dzieło sztuki (albo jakikolwiek przedmiot, czy np. gatunek literacki) jako tekst kultury, nie skupiać się jedynie na pierwszym członie pojęcia, ponieważ drugi również jest niezwykle ważny, gdyż dookreśla w znacznej mierze sensy przypisywane pierwszemu. Kulturowe nachylenie badań literaturoznawczych wydaje się wysoce efektywnym zbiorem narzędzi interpretacyjnych, wzmacniających dotychczasowe metody, ale też proponującym nowe², jak chociażby interesujące sposoby pisania o przestrzeni i miejscach (Elżbieta Rybicka). Dwór szlachecki z pewnością jest jednym z takich miejsc, w które wplecione są liczne znaczenia, tłumaczące zarówno jego literackie, jak i historyczno-społeczno-polityczne tło.
Soplicowo z epopei Adama Mickiewicza to niemalże wzorcowy przykład swoistej sakralizacji dworu, widzianego prawie jako centrum wszechświata. Arkadyjskość zostaje zakłócona jedynie na krótką chwilę – zajazd i pojawienie się w Soplicowie Rosjan. Niemniej są to tylko chwilowe zawirowania. W Panu Tadeuszu we dworze przechowuje się patriotyczne pamiątki, pieczołowicie pielęgnuje niemalże odwieczne zasady. Rytm życia wyznaczany jest tam przez naturę i wyjątkową dbałość o wszelkie zasady ziemiańskiego dobrego wychowania. Etykieta rządzi życiem mieszkańców, a scenariusze rozmaitych rozrywek czy zatrudnień – polowanie, uczty – zapewniają poczucie ciągłości.
Eliza Orzeszkowa w Nad Niemnem należący do Benedykta Korczyńskiego dwór ukazała jako przestrzeń, która w wyniku ustaw uwłaszczeniowych z coraz większym trudem zapewniała swoim mieszkańcom utrzymanie. Benedykt niezwykle przywiązany do Korczyna za wszelką cenę stara się go utrzymać, co nie jest łatwe. Dodatkowo, wywiązuje się konflikt pomiędzy dworem a chłopami, mieszkańcami Bohatyrowicz, uzmysławiający nie tylko to, jak trudno zmienić mieszkańcom dworu przekonanie o swojej wyższości. Zmiany są jednak konieczne – będzie je wprowadzał syn Benedykta, Witold, a Justyna Orzelska (panna z dworu przecież) wychodzi za mąż za Jana Bohatyrowicza (chłopa) i przyczynia się do zasypywania przepaści pomiędzy Korczynem a wsią. Dwór jest więc w ujęciu Orzeszkowej przestrzenią, która może indukować nieuchronne zmiany.
Do Nawłoci Cezary Baryka trafia po dramatycznych przeżyciach w Baku. Stefan Żeromski odmalował w Przedwiośniu dworek jako przestrzeń sielankową, nieco skostniałą, gdzie hołduje się konwenansom, co jest może nieco anachroniczne, ale przecież zapewnia ład, nikt nie musi się też zastanawiać się nad tym, jak należy postępować, ponieważ wszystko z góry już wiadomo. Pod tym spokojem, buzują emocje, widać sygnały zbliżającej się katastrofy. Cezary przygląda się dworkowemu życiu, angażuje się w romanse z Karoliną, Wandą i Laurą, by ostatecznie wyjechać z Nawłoci, która okazała się być jedynie przystankiem, uroczym, lecz naznaczonym stygmatem grozy. Przystankiem, będącym reliktem przeszłości.
Pewne podobieństwo do Nawłoci wykazuje ziemiański dworek Hurleckich z Ferdydurke Witolda Gombrowicza. Józio szuka w nim autentyczności, wolności od formy, chce zwalczyć stereotypy, uwolnić siebie, a także innych od mechanicznego powtarzania wyuczonych gestów. Miętus, który trafił tam razem z Józiem, próbuje zbratać się parobkiem, by w ten sposób przełamać konwenanse. Ponosi jednak sromotną klęskę, a jednocześnie aktywuje kolejne stereotypy, co też staje się udziałem Józia – formę kochanka przyjmuje za swoją, gdy ucieka z Zosią. Dwór okazuje się więc miejscem nieustającej repetycji wzorców, od których nie można się uwolnić.
Wyliczone powyżej tekstowe realizacje motywu dworu (jest ich przecież więcej, np. w Rodzinie Połanieckich Henryka Sienkiewicza, w Nocach i dniach Marii Dąbrowskiej, Sławie i chwale Jarosława Iwaszkiewicza) nie wyczerpują jego spektrum w literaturze polskiej. Z pewnością można, a wręcz należy traktować je jako pars pro toto obrazu kraju w danym momencie historycznym, czy w nieco węższym aspekcie, jako synekdochę ziemiaństwa, jego postrzegania przez przedstawicieli innych warstw. Bywa soczewką skupiającą efekty funkcjonowania amalgamatu tradycji, konwenansów, reguł dobrego wychowania, powinności wobec własnej warstwy społecznej, narodu, kraju. Dwór może być traktowany jako przestrzeń niemalże arkadyjska jak w Panu Tadeuszu, może ilustrować postępujące rozwarstwienie ekonomiczne społeczeństwa (dwór w Korczynie vs majątek, którym zarządza Maria Kirłowa), co jeszcze jaskrawiej widać w Nawłoci z Przedwiośnia, skontrastowanej z ubogą przestrzenią Chłodka, czy wreszcie być miejscem pielęgnowania anachronizmów, kryjących w sobie także przemocowy potencjał jak dworek Hurleckich z Ferdydurke. Pochwała oraz krytyka, apoteoza oraz swoista degradacja są tylko i aż skrajnościami, pomiędzy którymi mieszczą się obrazy dworu. Jego tożsamościowy aspekt – mam na myśli tożsamość grupową – jest niezwykle istotny, ponieważ umożliwia dostrzeżenie mechanizmów rządzących jej wewnętrzną dynamiką, która przekłada się zarówno na refleksje dotyczące przemian historycznych, jak i obyczajowo-społecznych i zamienia dwór w wyjątkowo złożony tekst kultury.

1 Zob. http://www.zew.uni.wroc.pl/files/zew22_rygielska.pdf. [data dostępu: 20. 02. 2018]
2 Por. Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M. P. Markowski, Kraków 2006; Kulturowa teoria literatury 2. Poetyki, problematyki, interpretacje, red. R. Nycz, T. Walas, Kraków 2012.

Nie tylko Pan Tadeusz. Dwór w literaturze polskiej – przemiany motywu

Zobacz więcej naszych artykułów

Motyw młodości w literaturze – przykłady, możliwe ujęcia, znaczenia

Jak ugryźć stylistykę, albo o pożytkach z jazdy autobusem

Zobacz więcej naszych artykułów

Motyw młodości w literaturze – przykłady, możliwe ujęcia, znaczenia

Jak ugryźć stylistykę, albo o pożytkach z jazdy autobusem

Logowanie

Nowe konto

Podaj swój e-mail, aby przypomnieć hasło